Byzantijnse beeldende kunst

De weergave van religieuze onderwerpen is in het Byzantijnse rijk aan vaststaande voorschriften verbonden. Daardoor is de Byzantijnse kunst vaak statisch en soms zelf verstard. Toch zijn er ontwikkelingen in de loop der eeuwen waar te nemen. Dit is direct zichtbaar als de mozaïeken uit circa 540 in de S. Vitale in Ravenna worden vergeleken met de mozaïeken uit de tweede helft van de dertiende eeuw in de San Marco te Venetië.

The Doubting St. Thomas
Ravenna Mosaic
Buy this Art Print at AllPosters.com

In de oudere mozaïeken van Ravenna zijn de menselijke gestalten zeer rank. Ze zijn gehuld in breed vallende kleding, waarvan de contouren niet samenvallen met het lichaam. De hoofden zijn erg klein en de ogen relatief groot. Het menselijke schoonheidsideaal dat in Ravenna tot uiting komt is ook in Venetië zichtbaar. Toch zijn er duidelijk veranderingen. De mens is niet meer zo onstoffelijk weergegeven en doet soms zelfs aards aan. De variatie in aanzichten is groter geworden (in Ravenna waren de figuren doorgaans frontaal weergegeven). Hierdoor ogen de mozaïeken in Venetië minder onbewogen. De ingewikkelder geworden composities dragen daar eveneens aan bij.

Basilica San Marco, Venice, Italy
Buy this Photographic Print at AllPosters.com

Het keizerlijke edict van 726 verbood religieuze beelden. Dit heeft vergaande consequenties voor de byzantijnse kunst gehad. Een beeldenstrijd is het resultaat. Iconoclasten (beeldenstormers) en iconodulen (beeldaanbidders, aangevoerd door monniken) hebben elkaar bestreden. De strijd is in 843 geëindigd met een overwinning van de iconodulen.

In de wereldlijke kunst is tijdens de beeldenstorm de traditie van de klassieken voortgezet. Na de beeldenstrijd, vanaf circa 900, zijn er nieuwe invloeden uit de oudheid ook in de religieuze kunst te bespeuren. Soms zijn antieke elementen zelfs letterlijk overgenomen. Het zachte pathos en de organische weergave van het lichaam zijn een gevolg van deze hernieuwde belangstelling. In tegenstelling tot de mozaïeken uit Justianius zijn tijd is de menselijke kant van Christus en de heiligen benadrukt. Hun beheerste emoties dragen bij aan statige waardigheid. De lijdende Christus doet zijn entree in de beeldende kunst.

A mosaic of Jesus at St. Sophia Hagia in Istanbul.
Buy this Photographic Print at AllPosters.com

In 1204 is Constantinopel veroverd door de kruisvaarders. Pas in 1261 heeft de stad zijn onafhankelijkheid teruggekregen. Byzantium is dan wel kleiner geworden en veel minder welvarend. Als gevolg daarvan zijn de mozaïeken vervangen door goedkopere muurschilderingen. Deze muurschilderingen zijn tot wasdom gekomen in de veertiende eeuw. Zij getuigen van een grotere vrijheid. Dynamiek, een sterkere expressie, suggestie van driedimensionaliteit en ruimtewerking deden intrede in krachtige voorstellingen. Bekende fresco’s uit deze tijd zijn te vinden in de kariye Camii in Constantinopel (rond 1310-1320).

driedimensionale kunsten

Vanaf de vijfde eeuw was de monumentale beeldhouwkunst vrijwel geheel verdwenen uit het Byzantijnse rijk. Monumentale sculpturen werden ongeschikt geacht voor religieuze doeleinden. Driedimensionale kunstvormen stonden veelal in dienst van de architectuur. Veel kerken werden rijkelijk met verfijnde architectonische ornamenten uitgerust.

Kleine reliëfs in ivoor en metaal waren eveneens erg populair. Ze werden zowel voor religieuze als profane doeleinden aangewend. Dergelijke kunstwerken waren vaak beïnvloed door voorbeelden uit de Griekse oudheid. De verscheidenheid in stijl was zeer groot.